Języki Afryki od Z do A. Z jak Zulu


Odcinek cyklu o językach Afryki. Na razie chropowata nieco przeklejka z afryki.org. Szybko się jednak rozwinie.

Podstawowe fakty o języku i społeczności:

Zulu jest językiem z grupy nguni (którą tworzy wraz z m.in. xhosa, swati, phuthi i ndebele – wszystkie te języki są w pewnym stopniu wzajemnie zrozumiałe) należącej do wielkiej rodziny bantu. Jest jednym z 11 języków urzędowych w RPA (poza RPA jest używany w Swazi i Lesotho). Mówi nim, jako pierwszym, ponad 10 mln. ludzi, zamieszkujących głównie prowincje kwaZulu-Natal, Mpumalanga i Gauteng, a jako drugim zapewne dalszych kilka milionów. Przekład Biblii w 1883, literatura piękna rozwija się od lat 30-tych XX w.

Ortografia i wymowa:

Samogłoski:

7 samogłosek zapisywanych przy użyciu 5 liter. Wymowa a, i, u nie przedstawia żadnych trudności, natomiast o i e mają „zamknięte” i „otwarte” warianty.

„o” zamknięte, czyli wymawiane z odrobinę węziej otworzonymi ustami występuje na końcu wyrazu albo jeśli w następnej po nim sylabie jest i lub u
„o” otwarte  = czyli takie jak polskie występuje we wszystkich pozostałych przypadkach
"e" zamknięte, czyli wymawiane z odrobinę węziej otworzonymi ustami występuje na końcu wyrazu albo jeśli w następnej po nim sylabie jest i lub u
„e” otwarte = czyli takie jak polskie występuje we wszystkich pozostałych przypadkach

Samogłoska przedostatniej sylaby wyrazu/zdania wymawiana jest nieco dłużej.

Spółgłoski:

m, n, - jak polskie odpowiedniki
ny – jak polskie ń
ng – jak angielskie ng w sing; polskie n w bank
p – jak polskie p
ph – jak angielskie/niemieckie p aspirowane (czyli z przydechem)
t – jak polskie t
th – jak angielskie/niemieckie t aspirowane
k – jak polskie k (uwaga! k może też oznaczać inny dźwięk!)
kh – jak angielskie/niemieckie k aspirowane
bh – jak polskie b
d – jak polskie d
g – jak polskie g
b – jak b, ale implozywne (wymawiane z ruchem krtani w dół)
k (tzw. miękkie) – jak g ale implozywne (zapisywane tak samo jak polskie ‘k’)
f – jak polskie f
v – jak polskie w
s – jak polskie s
z – jak polskie z
sh – jak angielskie sh (trochę bardziej miękkie od polskiego sz)
h – jak angielskie h
hh – jak angielskie h ale silniejsze i dźwięczne
l – jak polskie l
hl – jak walijskie ll, ułóż język do l i spróbuj zasyczeć
dl – jak wyżej, ale dźwięczne
tsh – jak angielskie ch (trochę bardziej miękkie od polskiego cz)
j – jak angielskie j (trochę bardziej miękkie od polskiego dż)
kl – w zależności od regionu jak k+l, k+hh lub k+hl
y – jak polskie j
w – jak angielskie w

Mlaski:

Dźwięki mlaskowe są charakterystyczne dla języków południowoafrykańskich z rodziny Khoisan (RPA, Namibia, Botswana, ale też – nieoczekiwanie – języki Hadza i Sandawe w Tanzanii) oraz kilku innych języków afrykańskich (nguni – głównie Xhosa i Zulu; kuszycki – Dahalo). Poza Afryką zaświadczone są tylko w wymarłym ceremonialnym języku Damin używanym niegdyś w Australii.

Mlaśnięciu –odessaniu odpowiednio ułożonego języka od zębów, dziąseł bądź podniebienia -  towarzyszy zawsze ułożenie tyłu języka jak do wymówienia k (przychodzi samo, proszę się nie starać) i – nie zawsze - pewna manipulacja krtani/gardła (unosowienie, udźwięcznienie, przydech)

W zulu występują trzy podstawowe mlaski oznaczone literami c, x, q.

c – mlask zębowy; czubek języka dotyka górnych przednich zębów i dziąseł; środkowa część języka jest opuszczona; odrywamy czubek języka w tył; dźwięk który powstaje jest czasem używany w językach europejskich do wyrażenia irytacji / niezadowolenia. 

x – mlask boczny; czubek języka dotyka podniebienia twardego za górnymi zębami; tył języka podniesiony; środkowa część języka opuszczona; odrywamy jeden z (nieważne który) boków przedniej części języka od podniebienia; dźwięk który powstaje używany jest czasem do ponaglania koni. 

q – mlask podniebienny; jw. czubek języka na podniebieniu; tył podniesiony; środek opuszczony; gwałtownie odrywamy cały czubek języka w dół i do tyłu; dźwięk który powstaje – jeśli się uda, to dla mnie najtrudniejszy mlask – przypomina dźwięk korka wyciąganego z butelki

Oprócz podstawowej wymowy, wszystkie mlaski mogą być a) nasalizowane (powietrze wychodzi przez nos; w zapisie: nc, nx, nq) b) aspirowane (wymawiane z silnym przydechem: ch, xh, qh) bądź c) udźwięcznione (drganie strun głosowych: gc, gx, gq)

Powitania:

Sawubona / Sakubona - witam
Sanibonani - witajcie

Zwyczajowa odpowiedź:

Yebo, sawubona – dosł. tak, witaj 

Formy zwracania się do ludzi:

mnumzane/mnumzana – panie
nkosikazi – pani,  (do zamężnych kobiet)
nkosazana – panno (do niezamężnych kobiet)
baba – dosł. ojcze (do starszych)
ma – dosł. mamo (do starszych)
mfowethu – mój bracie
dadewethu – moja siostro
madoda – panowie
mfana – chłopcze
bafana – chłopcy
mntanami – moje dziecko

Czyli mówi się np. Sawubona mnumzane; Sanibonani madoda, Sawubona mfowethu

Pytanie o zdrowie:

Unjani – jak się masz dosł. jak jesteś
Usaphila na – jak się masz dosł. czy jeszcze żyjesz?
Uphila njani – jak żyjesz?
Kunjani – co słychać? Dosł. jak jest?
Ngikhona – w porządku dosł. jestem tu
Ngiyaphila – dobrze dosł. żyję
Ngisaphila – dobrze dosł. wciąż żyję
Kulungile – jest w porządku

Jeśli chcemy zapytać wiele osób, zamiast u- będzie ni- (ninjani, nisaphila na, etc.). Z kolei w odpowiedzi, ngi- będzie zastąpione przez si- (sikhona, siyaphila)

Pożegnania:

Hamba kahle – dosł. idź dobrze
Hambani kahle
Sala kahle – dosł. zostań dobrze
Salani kahle

Głębszą nieco analizę zaczynamy od przedstawiania się.

Ngubani igama lakho, bhuti? – Jak masz na imię, bracie?
Igama lami nguPiotr. Wena ungubani? – Mam na imię Piotr. A ty kim jesteś?
NginguSam igama lami. – Mam na imię Sam
Sam bani? – Sam jaki?
NginguSam Ndlovu, bhuti. Wena ngubani isibongo sakho? – Jestem Sam Ndlovu, bracie. A ty jak masz na nazwisko?
Isibongo sami nguKozlowski – moje nazwisko to Kozłowski.

Analiza i komentarz:

ngubani = ngu- + -bani = dosł. jest+kto?
igama = imię (rzeczownik 5 klasy, której wykładnikiem jest i- lub ili-)
lakho = la- + -kho = dosł. 5klasa(bo igama do niej należy)+twój = twoje  
bhuti = brat (kolokwialne)
lami = la-+-mi = dosł. 5klasa(jw.)+mój = moje
nguPiotr = ngu-+Piotr = dosł. jest+Piotr
wena = ty (wyraża przeciwstawienie, bądź podkreślenie)
ungubani = u-+-ngu-+-bani = ty+jest+kto = kim jesteś?
nginguSam= ngi-+-ngu-+Sam = ja+jest+Sam = jestem Sam
Sam bani = Sam kto? (= jaki Sam?)
isibongo = nazwisko (rzeczownik 7 klasy, której wykładnikiem jest isi-)
sakho = sa- + -kho = 7klasa(bo isibongo do niej należy)+twój = twoje
sami = sa- + -mi = 7klasa+mój = moje

Warto zwrócić uwagę na: a) doczepianie ‘bani’ kto? na końcu wyrazu b) zgodnośc co do klasy: igama lami / lakho ale isibongo sami / sakho

Pytanie ‘skąd jesteś’?

Uphumaphi? – Skąd jesteś?
Ngiphuma phesheya –  Jestem zza morza (= spoza Afryki)
Kuphi phesheya? – Skąd zza morza?
Mina ngiphuma ePolandi – Ja jestem z Polski 

Analiza i komentarz:

uphumaphi = u+phuma+phi = ty+przychodzić+gdzie = skąd jesteś, skąd pochodzisz
ngiphuma = ngi+phuma = ja+przychodzić = jestem z...; pochodzę z...
pheseya = nie-Afryka
kuphi = ku+phi = to+gdzie = Gdzie? Skąd?
mina = ja (dla podkreślenia)
ePolandi = Polska

Warto zauważyć, że również –phi gdzie? doczepiane jest na końcu.

Mówienie o mówieniu

Uyakwazi ukukhuluma isiZulu na? – Czy umiesz mówić w Zulu?
Yebo, ngiyakwazi. – Tak, umiem.
Cha, angikwazi – Nie, nie umiem.
Uyasazi isiZulu na? – Czy znasz Zulu?
Cha, angisazi / Yebo, ngiyasazi – Nie, nie znam / Tak, znam.

Analiza i komentarz (tym razem nie po kolei):

na = czy?
isiZulu = język Zulu (7klasa)
ukukhuluma = uku+khuluma = bezokol.+mówić = mówić (uku- to prefiks bezokolicznika)
-azi = rdzeń czasownika o znaczeniu ‘umieć, potrafić, wiedzieć jak coś robić, znać się na czymś’
-ya- = oznacza czas teraźniejszy
u- = ty (patrz wyżej: ungubani, uphumaphi itd.)

porównajmy formy:

uyakwazi ukukhuluma isiZulu na
i
uyasazi isiZulu

W pierwszym przypadku uyakwazi (umiesz) rządzi wyrazem ukukhuluma (mówić), który jest bezokolicznikiem (cecha ku- lub kw-) stąd uyakwazi.W drugim przypadku uyasazi (znasz, umiesz) rządzi wyrazem isiZulu, który jest rzeczownikiem 7klasy (cecha si- lub sa- jak w isibongo) stąd uyasazi

W zdaniach zaprzeczonych (cha, angisazi, cha angikwazi) na początek dodajemy a-, a -ya- (czas teraźniejszy) wypada. 

Analiz chyba wystarczy, na koniec jeszcze kilka przydatnych (?) zdań

Ngiyasazi isiZulu kodwa hayi kakhulu. – Znam zulu, ale nie dużo.
Ngiyasazi kancane. – Znam go (język) trochę
Ngisikhuluma kancane. – Mówię nim trochę.
Ngisasifunda. – wciąż się go uczę.

(-sa- jeszcze, wciąż, pamiętacie ngiphila – żyję i ngisaphila – jeszcze żyję?) 

Usifundephi isiZulu? – Gdzie nauczyłeś się zulu?
Ngisifunde encwadini  – nauczyłem się go z książki
Ngisifunde esikoleni – nauczyłem się go w szkole

Ngiyabonga. – Dziękuję
Ngiyakubonga – Dziękuję ci
Ngiyanibonga – Dziękuję wam
Siyabonga – Dziękujemy
Uxolo / Ngiyaxolisa. – Przepraszam.


Mój adres kontaktowy to peterlin -at- peterlin -kropka- pl
A strona główna znajduje się w tym miejscu.
Strony proszę zwiedzać, do mnie proszę pisać.


Copyright © 2009 tanha jek cziz daram goftani - ordakam ra daram dust chejli